فرهنگ سرای نیاوران در گذر زمان

از باغ عزیزخان خواجه تا فرهنگسرای نیاوران (1354 – 1357)
باغ فعلی فرهنگسرای نیاوران، در دوره قاجار به نام باغ عزیزخان شناخته شده بود و در شرق روستای حصار بوعلی قرار داشت. عزیزخان، خواجه سفیدپوست و زیبا‎رویی بود که ناصرالدین شاه، او را به اتابک امین‎ السلطان، صدراعظم خود، بخشید. عزیزخان به مرور زمان، محبوب امین ‎السلطان شد و به واسطه جایگاه ویژه‎ ای که نزد صدراعظم پیدا کرده بود، توانست صاحب ثروت و املاک فراوانی در تهران و مناطق اطراف آن شود که باغ مورد نظر در منطقه نیاوران نیز از این جمله بود. در دوره پهلوی اول، کلیه املاک و دارایی ‎های عزیزخان خواجه، در زمره املاک رضاخان درآمد و به عنوان اموال خالصه دولتی تصاحب شد. بعدها در دوره پهلوی دوم، ساختمانی که در میانه این باغ قرار داشت، توسط دکتر محمد یزدی، متخصص امراض ریوی و بیماری سل، اجاره شد و به عنوان آسایشگاه و بیمارستان اختصاصی مسلولان، مورد استفاده قرار گرفت. علی‎رغم طمع و فتنه ‎انگیزی برخی اعضای خاندان پهلوی و مخالفت اهالی روستای حصاربوعلی، این بیمارستان با حمایت برخی افراد ذی ‎نفوذ، هم چون دکتر محمد مصدق، نزدیک به ده سال به فعالیت خود ادامه داد. پس از ساخته شدن کاخ نیاوران به عنوان محل سکونت شاه، فرح دیبا، باغ عزیزخان را برای تأسیس دفتر خود  انتخاب کرد و املاک دیگری را نیز خریداری کرد و به این باغ افزود و نهایتاً دفتر فرح در قسمت شمالی باغ، بنا نهاده‎ شد. عملیات ساخت بنای فرهنگسرای نیاوران نیز به پیشنهاد و طراحی کامران دیبا، معمار شهیر معاصر، با هدف راه‎ اندازی یک مرکز فرهنگی هنری برای استفاه عموم، از سال 1354 در قسمت جنوبی باغ، در محلی که قبلاً آسایشگاه مسلولان واقع شده‎بود، آغاز شد و تا اواسط سال 1357 به طول انجامید.
فیروز شیروانلو، نویسنده، مترجم و یکی از اندیشمندان و مدیران خلاق حوزه فرهنگ و هنر، که در آن زمان به عنوان مدیر انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان فعالیت می‎ کرد، اولین مدیر فرهنگسرای نیاوران بود. شیروانلو، فعالیت این مرکز را هم زمان با عملیات عمرانی بنا آغاز کرد و در آن سالها، یعنی حدوداً از سال 1354 تا 1357، هنرمندان هنرهای نمایشی و تجسمی در این مجموعه رفت و آمد داشتند. در این دوره، چند مستند با موضوع فرهنگ اقوام ایرانی به سفارش فرهنگسرا ساخته شد و چندین کتاب نیز در حوزه هنر و پژوهش های مربوط به هنر، تحت عنوان نشر فرهنگسرای نیاوران به چاپ رسیده است. در دوران انقلاب اسلامی، با اوج گیری مبارزات آزادی خواهانه، فیروز شیروانلو، به موج انقلابیون پیوست و به همراه نویسندگان و ویراستاران فرهنگسرای نیاوران، بیانیه‎ ای در حمایت از انقلاب مردم منتشر کرد و برای مدتی کوتاه نام فرهنگسرای نیاوران را نیز به «نیما» تغییر داد.

سالهای نخست انقلاب اسلامی (1357 – 1364)
با فراگیر شدن فضای انقلابی در جامعه، بنای ساخته شده برای فرهنگسرا، با کمی شتابزدگی، در مهرماه 1357، یعنی 4 ماه پیش از پیروزی انقلاب، افتتاح شد. پس از انقلاب اسلامی، فرهنگسرای نیاوران، فعالیت خود را به عنوان زیر مجموعه ‎ای از وزارت فرهنگ و آموزش عالی (و پس از آن، وزارت ارشاد اسلامی) ادامه داد. در سالهای آغازین، یعنی از 1357 تا 1364، فرهنگسرا بیشتر در بخش هنرهای تجسمی، شامل برگزاری رویداد در نگارخانه ‎ها و نمایش فیلم ‎های مختلف، به خصوص فیلم ویژه کودک و نوجوان، فعالیت داشت. در این سالها هم‎ چنین چندین دوره کتاب «نامه نور» با موضوع فرهنگ، هنر و ادبیات ایران، به صورت متمرکز در فرهنگسرای نیاوران و با هیئت تحریریه ‎ای مستقر در خود مجموعه، تدوین می ‎شد و به چاپ می ‎رسید و پس از آن برای توزیع در اختیار معاونت امور هنری قرار می‎گرفت. نخستین رییس فرهنگسرای نیاوران، پس از انقلاب، محمدحسین طباطبایی (از 1358 الی 1361) بود و پس از آن نیز، به ترتیب امیر کیایی و علیرضا سمیع  ‎آذر، فعالیت ‎های این مجموعه را، تا سال 1364، مدیریت کردند.

ورود فرهنگسرای نیاوران به عرصه آموزش عالی هنر (1364 – 1370)
از سال 1364، دوره جدیدی از نقش ‌آفرینی و اثرگذاری در فرهنگسرای نیاوران آغاز می‎ شود و همه فعالیت ‎های مجموعه، در قالب «آموزشکده هنر» زیر ‎مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پیگیری می‎ شود. فرهنگسرا در این سالها به یک آموزشکده آموزش عالی تبدیل شد که در مقطع کاردانی رشته هنرهای تجسمی با سه گرایش نقاشی، گرافیک و مینیاتور و رشته هنرهای نمایشی با گرایش ‎های بازیگری، کارگردانی و ادبیات نمایشی، پذیرش دانشجو داشته‌است. دانشجوها برای ورود به این مرکز، علاوه بر قبولی در آزمون سراسری، باید در آزمون ‎های شفاهی و عملی خود فرهنگسرا نیز قبول می‎ شدند و پس از فراغت از تحصیل، 2 سال نیز تعهد به خدمت داشتند. مجموعاً چهار دوره دانشجو در سال ‎های 1364 تا 1367 به این مجموعه وارد شدند که البته تحصیل دانشجویان و فعالیت آموزشی فرهنگسرا تا سال 1370 ادامه داشت.
این سالها، سالهایی درخشان و ماندگار در تاریخ آموزش هنر به شمار می ‎رود، چرا که استادان صاحب نام و برجسته در زمینه ‎های مختلف هنر، با فرهنگسرا همکاری می‎ کردند و از سوی دیگر به دلیل امکانات آموزشی و رفاهی کم نظیر و بسیار مناسب شامل سالن ‎های نمایش، نگارخانه ‎‎ها، پلاتو تخصصی، خوابگاه، رستوران و...، دانشجویان نیز انگیزه و علاقه به تحصیل در این مرکز داشتند. از جمله استادان برجسته ‎ای که در این دوره، به آموزش هنر در فرهنگسرا پرداخته ‎اند می ‎توان به محمود فرشچیان، رضا فاضلی، غلامحسین نامی، رویین پاکباز، جلال شباهنگی، داریوش شریف ‎آبادی، مجید مهرگان و...‌ در هنرهای تجسمی و بهرام بیضایی، حمید سمندریان، رضا سیدحسینی، محمود دولت‎ آبادی، پروانه مژده، هوشنگ کاووسی، اکبر زنجانپور، قطب ‎الدین صادقی، لاله متقیان، پرویز پورحسینی، ابراهیم ملکی، جمال میرصادقی، رکن ‎الدین خسروی، جمشید ملک ‎پور، رضا کرم ‎رضایی و... در هنرهای نمایشی اشاره کرد. تراز علمی بالا و سطح عالی اساتید در آموزشکده هنر نیاوران، موجب شده که در همین دوره کوتاه، فارغ ‎التحصیلانی کارآزموده و نامدار از این مرکز به جامعه هنری معرفی شوند. برای مثال، نیاوران در رشته هنرهای نمایشی، دانش آموختگانی چون فرهاد اصلانی، فرهاد جم، محمدحسن ناصربخت، مهین صدفی، الهام پاوه نژاد، نصرالله رادش، نادر سلیمانی، علی اکبر امیرآتشانی و... داشته است.

بازگشت فرهنگسرا به فعالیت ‎ها و رویدادهای هنری (1371 – 1376)
با توجه به رسالت مشابه و موازی وزارت علوم در آموزش عالی هنر و وجود مراکز متعدد آموزشی در آن بخش، فعالیت فرهنگسرا در این زمینه، علی رغم کیفیت خوب آموزش، توجیه پذیر نبود. به همین سبب، پس از چند سال نقش آفرینی مؤثر در این حوزه، تصمیم مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این شد که فعالیت آموزشی فرهنگسرای نیاوران، پایان یابد. پس از این تصمیم، دوره حدوداً پنج ساله 1371 تا 1376، با مدیریت جواد افشین نژاد، دوره گذار از تجربه آموزشکده هنر و بازگشت به رسالت ‎های اولیه فرهنگسرا بود. در این دوره، فرهنگسرای نیاوران، به عنوان زیرمجموعه معاونت هنری وزارت ارشاد، فعالیت‎ ها و برنامه ‎های هنری خود را در بخش ‎های تجسمی، نمایش و موسیقی از سر گرفت.

ظهور و افول بنیاد آفرینش های هنری نیاوران (1377 – 1398)
پس از گذشت حدود دو دهه از انقلاب اسلامی، جایگاه و نقش فرهنگسرای نیاوران در سپهر فرهنگ و هنر ایران، روشن‎تر و هویت این مجموعه منسجم‎تر از پیش شده بود. علاوه براین، افزایش تجربه و شناخت مدیران حوزه فرهنگ و هنر نیز باعث شد مدیران وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصمیم بگیرند تا با تقویت رویکرد آفرینش هنری، نقشی حمایتگر و هویتی مستقل برای فرهنگسرای نیاوران شکل گیرد. بر این اساس گامی درست برای ترسیم مأموریت و وظایف فرهنگسرا برداشته شد و سرانجام، «بنیاد آفرینش ‎های هنری نیاوران» در مرداد 1378 تأسیس شد. همان گونه که در نام این بنیاد نیز تصریح شده، رسالت آفرینش هنری در اساسنامه و برنامه ‎های تدوین شده برای آن نیز مورد تأکید قرار گرفت. هم چنین در بخش اهداف و وظایف این بنیاد نیز به مواردی از جمله برپایی جشنواره‎ های فرهنگی هنری، بالا بردن سطح دانش و بینش همگانی در زمینه فرهنگ و هنر اصیل ایرانی، معرفی آثار هنری و گرامی ‎داشت آفرینش‎ گران هنری اشاره شده‎ است.
دو دهه پس از تأسیس بنیاد آفرینش‎ های هنر نیاوران، به طورکلی سال ‎هایی پر از رویداد و سرشار از رفت و آمد هنرمندان در فرهنگسرای نیاوران رقم خورد. هرچند به واسطه تغییر رویکردهای فرهنگی دولت ‎ها و تغییر مدیران فرهنگسرا، در همین دوره نیز فراز و فرودهایی وجود دارد، اما می‎ توان گفت در این دوره همواره سطح حداقلی در حوزه آفرینش هنری و پشتیبانی از هنرمندان در فعالیت ‎های مجموعه وجود داشته است. در طی این دو دهه، فرهنگسرای نیاوران، علاوه براین که محفلی برای ارائه هنر و آفرینش هنرمندان رشته‎ های مختلف بود، در بعضی از برنامه های خود نیز کوشیده است تا جریان ‎های تأثیرگذار و ماندگار هنر اصیل ایرانی اسلامی را تقویت کند و زنده نگه دارد. به همین سبب، فرهنگسرای نیاوران به مرکزی برای کار، دیدار، گفتگوی صمیمانه و اثرگذاری هنرمندان، پژوهشگران هنر و تماشاگران هنر ناب ایرانی تبدیل شد.
از جمله برنامه ‎ها و فعالیت‎ های ماندگار و اثرگذار فرهنگسرا در این دو دهه می ‎توان در حوزه هنرهای تجسمی به دعوت به کار هنرمندان «نقاشی قهوه‎ خانه‎ای»، برگزاری دوسالانه سفال، نمایشگاه‎ های سالانه انجمن هنرمندان نقاش، برگزاری دوسالانه مجسمه ‎سازی تهران و...، در حوزه هنرهای نمایشی به برگزاری جشنواره تئاتر تک ‎نفره، دو دوره جشنواره نمایشنامه‎ خوانی، جشنواره جهانی تئاتر کشورهای عضو اِکو و اجرای آثار فاخر نمایشی متعدد، در حوزه موسیقی به تشکیل «ارکستر مجلسی»، جشنواره‎ های جهانی«نی» و «سنتور» و...، در حوزه سینما، به راه اندازی «فیلم‎ خانه هنر»، برگزاری هفته فیلم ترکیه، هفته فیلم شکسپیر، هفته فرهنگی ارمنستان و...، در حوزه فرهنگ به برگزاری هفته ‎های فرهنگی اقوام و استانها در محیط باغ فرهنگسرا و در حوزه شعر و نشر به اجرای شب‎ های شعر سه‎ شنبه‎ های نیاوران، انتشار کتاب‎ های متعدد و... اشاره کرد. هرچند تغییر رویکرد مدیریت و مسیر فعالیت فرهنگسرا در رشته‎ های مختلف هنری بعضاً نشان از عدم ثبات و به همین واسطه کاهش میدان اثرگذاری مجموعه بوده‎ است، اما به طورکلی فعالیت ‎های فرهنگسرا در این دو دهه، تحت قالب بنیاد آفرینش ‎های هنری، روزهایی پر جنب و جوش و به یاد ماندنی را برای اهالی هنر در رشته ‎های مختلف هنر رقم زده ‎است.

دوران کرونا و پساکرونا (1398 – 1402)
به دلیل برخی مسائل اداری و قانونی، فعالیت بنیاد آفرینش‎ های هنری نیاوران، در سال 1398 متوقف شد. پس از آن فرهنگسرای نیاوران مجدداً به عنوان مجموعه‎ ای وابسته به معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد و برای یک دوره نیز به عنوان زیرمجموعه بنیاد رودکی به فعالیت خود ادامه داده‎ است. در این دوره به واسطه شیوع کرونا و کاهش فعالیت ‎های فرهنگی هنری در سراسر کشور، فعالیت ‎های فرهنگسرای نیاوران نیز با رکودی نسبی مواجه بود. از سوی دیگر، قدمت بیش از 40 سال این مجموعه، موجب فرسودگی برخی از زیر ساخت ‎های آن و بروز مشکلاتی در اجرای برنامه ‎ها شده بود. البته در همین دوران نیز با تلاش مدیران و کارکنان فرهنگسرا، فعالیت ‎های مجموعه ادامه داشته و چندین برنامه ارزشمند و ماندگار نیز به اجرا درآمده ‎است.

ورود صندوق اعتباری هنر و احیای مجدد فرهنگسرای نیاوران (1402– اکنون)
همان ‎طور که گفته شد پس از دوران کرونا و در نتیجه سال ‎های طولانی فعالیت فرهنگسرای نیاوران، برای توسعه و ادامه برنامه‎ های مجموعه، نیاز به بازسازی و بهسازی تمامی بخش‎ ها، فضاها و زیرساخت ‎های آن وجود داشت. در همین راستا، در آبان ماه 1402، با هدف مرمت و بهسازی فرهنگسرای نیاوران و احیای فعالیت‎ های فرهنگی هنری و بازگشت این مجموعه به جایگاه اصلی خود در کشور، مدیریت این مجموعه به صندوق اعتباری هنر واگذار گردید. صندوق اعتباری هنر نیز بر اساس سیاست ‎های ابلاغی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بازسازی و رونق بخشیدن مجدد به فرهنگسرای نیاوران را در دستور کار قرار داد. در این دوره اقدامات اساسی عمرانی و زیرساختی به انجام رسیده است که در همه آنها تلاش شده در عین به‎ روزرسانی فضاها و زیرساخت ‎ها، اصالت بنا و مجموعه نیز حفظ شود. از جمله این اقدامات می‎ توان به بازسازی کامل سالن های نمایش، ترمیم و نوسازی نگارخانه ‎ها، عایق بندی بام فرهنگسرا، نوسازی تأسیسات سرمایش و گرمایش، احیای مجدد فضای سبز و روشنایی باغ فرهنگسرا، ساخت و تجهیز اتاق جلسات و استودیو، بازسازی و ترمیم ساختمان‎ های اداری و غیراداری و... اشاره کرد. البته اقدامات عمرانی و نوسازی ساختار اداری فرهنگسرای نیاوران، هم ‎چنان در مسیر ارتقای این مجموعه ادامه دارد.
در حوزه محتوایی و فعالیت‎ های فرهنگی هنری نیز، رسالت‎ ها و راهبردهای اصلی فرهنگسرا تدوین گردید و با برنامه‎ ریزی صحیح و علمی و همکاری کارکنان تلاشگر مجموعه، فعالیت‎ ها و رویدادهای فرهنگی هنری مجموعه نیز پس از بازسازی ‎های اولیه، رونقی مجدد یافته‎است. در همین دوره کوتاه‎، برنامه ‌های ارزشمند متعددی در حوزه هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی، موسیقی و فعالیت ‎های فرهنگی در فرهنگسرا به اجرا درآمده که موجب تحسین اهالی فرهنگ و هنر شده است. این برنامه ‎ها و فعالیت ‎ها در رشته ‎های مختلف هنری هم چنان نیز ادامه خواهد داشت و روزهای روشن ‎تری را در فرهنگسرای نیاوران رقم خواهد زد.
مدیران فرهنگسرای نیاوران از آغاز فعالیت تاکنون
مدیران فرهنگسرای نیاوران از آغاز فعالیت تاکنون
از آغاز فعالیت فرهنگسرای نیاوران تا به امروز، طی حدود نیم قرن، مجموعاً 19 مدیر در فرهنگسرای نیاوران ایفای نقش کرده ‎اند که اسامی ایشان به ترتیب، که اسامی ایشان به ترتیب، به شرح زیر است:
1. فیروز شیروانلو (1354– 1357)
2. محمدحسین طباطبایی (1358-1361)
3. امیر کیایی (1361– 1362)
4. علیرضا سمیع ‎آذر (1362-1364)
5. سادات منصوری (1364- 1368)
6. احمد حسینی (1368– 1371)
7. جواد افشین ‎نژاد (1371-1376)
8. مجتبی اقدامی (1376-1380)
9. اسماعیل بنی اردلان (1380-1383)
10. محمد فدوی (1384)
11. علی آینه ‎ساز (1385)
12. اصغر مهرآیین (1385-1387)
13. خسرو زینال‎پور (1388)
14. محمدسعید نجفی (1389)
15. جعفر صافی(1390-1392)
16. عباس سجادی (1392- 1398)، شاعر و ترانه سرا
17. عبادرضا اسلامی(1398-1400)
18. ابوالفضل همراه(1400-1402)
19. سید محسن خاتمی(1402– اکنون)
افق پیش روی فرهنگسرای نیاوران
افق پیش روی فرهنگسرای نیاوران
امروزه فرهنگسرای نیاوران در همان باغ قدیمی عزیزخان خواجه،‌ که تبدیل به یکی از مراکز بزرگ و اصلی فرهنگی هنری کشور شده ‎است و میزبان رویدادهای متعدد فاخر هنری و خانه‎ ای صمیمی برای رفت و آمد هنرمندان فرهیخته در رشته ‎های مختلف به شمار می‎ رود. امید است با ادامه این مسیر، فرهنگسرای نیاوران نیز بتواند نقشی مؤثرتر و ماندگارتر از پیش، در راستای تعالی هنر ایرانی اسلامی ایفا کند و نام این مجموعه همواره در سپهر هنر ایران بدرخشد.