فرهنگسرای نیاوران، به عنوان اولین فرهنگسرای کشور و یکی از بزرگترین و شاخص‎ترین مجموعه‎‌های فرهنگی هنری کشور، فعالیت خود را از سال ۱۳۵۷ آغاز کرده‌است. این مجموعه در دهه ۱۳۵۰، توسط معمار برجسته معاصر، کامران دیبا طراحی گردید و در باغی به مساحت تقریبی ۱۱۰هزار متر‌مربع، با هدف برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‎‌های فرهنگی هنری ساخته شد. واژه «فرهنگسرا» برای نخستین بار در نام‎گذاری این مجموعه به کار برده شد و در دهه‎‌های بعد، سرآغاز احداث فرهنگسرا‌های دیگری در تهران و سراسر ایران شد.

معرفی بنا

بنای ساختمان‎‌های فرهنگسرای نیاوران با بتُن اجرا شده و با ایجاد ترکیبی میان بافت (بتُن و سنگ)، فُرم (سازه هندسی) و نسبت توانسته‌است علاوه بر پیروی از سبک معماری مدرن، از عناصر معماری سنتی ایرانی نیز الهام بگیرد. برای مثال، سردر فرهنگسرا یادآور ساختار هشتی معماری سنتی است. رواق‎‌های ساختمان‎‌ها و نورگیر‌های منحنی نیز از نشانه‎‌های آشنای معماری سنتی ایرانند. حیاط مرکزی فرهنگسرا هم که در‌های اصلی ساختمان‎‌ها رو به آن باز می‌‎شود، یکی دیگر از بخش‎‌هایی است که با الهام از معماری سنتی ایران طراحی شده‌است. اما نمای ظاهری ساختمان که در آن از بتُن مسلّح استفاده شده و برخی دیگر از اجزای آن، بیشتر یادآور معمار‌های مُدرن اروپایی است و طراحی آن‌ها، دست کم در نگاه اول، برگرفته از معماری سنتی ایرانی به نظر نمی‌‎رسد.
در طراحی محوطه باغ فرهنگسرا از معماری باغ‎‌های ایرانی الهام گرفته شده‌است. پراکندگی درختان باغ، ترتیبی نامعین دارند و باقی‌مانده‌هایی از یک باغ قدیمی به نظر می‌رسند. مسیر اصلی شمالی– جنوبی باغ، مسیری پر از درخت و دارای جوی آب و حوض‎‌هایی است که آب خود را از منبع اصلی، یعنی قنات واقع در شمال باغ، می‌‎گیرند. مدخل قنات با کاشی‎‌های فیروزه‎ای‌رنگ پوشانده‌شده که تداعی‌کننده منبع زندگی‌بخش باغ است. در میان باغ، فضا‌هایی مسطح نیز وجود دارد که در سالیان گذشته، از آن‌ها برای برگزاری برنامه‎‌های مختلف فرهنگی و هنری استفاده شده است.
گوناگونی و تنوع بخش‌های مختلف فرهنگسرا، آن را نه به شکل یک بنا، بلکه به صورت مجموعه‌ای یکپارچه از بنا‌ها، حیاط و فضای سبز درآورده است که به صورت «محله‌ای کوچک» جلوه می‌کند، محله‌ای که ساختمان اصلی فرهنگسرا در آن مرکزیت دارد.

میراث‎‌های هنری ملی

بنا و محوطه باغ فرهنگسرای نیاوران، یک میراث ارزشمند ملی در حوزه معماری به شمار می‌‎رود. این بنا در سال ۱۳۸۴، با شماره ثبت ۱۲۲۷۹، در زمره‎ی آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. علاوه براین، در مجموعه فرهنگسرا، گنجینه‎‌های ملی هنری متعددی نیز وجود دارد که از آن جمله می‌‎توان به موارد ذیل اشاره کرد:

مجسمه‎‌های پرویز تناولی
در حیاط مرکزی فرهنگسرا، مجسمه ی سه مرد با چهره‎‌ها، پوشش و حالت‎‌های روزمره مردم عادی قرار دارد که پرویز تناولی، مجسمه‌ساز ایرانی آن‌ها را به درخواست کامران دیبا، معمار مجموعه، ساخته است. این مجسمه‎‌ها، انسان‎‌های کوچه بازار را نشان می‌‎دهد که رفتاری روزمره و قابل لمس برای مردم عادی دارند. ‌ایده ساخت و نصب این مجسمه‎‌ها، بر اساس «تلفیق هنر و معماری با زندگی روزمره» و «واکنش انسانی در معماری» شکل گرفته است.

تا پیش از آن، مجسمه‎‌ها در همه جای دنیا غالباً روی پایه، دور از دسترس و از اشخاص مشهور، پادشاهان و اشراف ساخته می‌‎شد. اما برای اولین‌بار در فرهنگسرای نیاوران این مجسمه‌ها از روی سکو‌ها پایین آمدند، در کنار مردم، تماشاگر حاضر این بنا هستند و به کار‌هایی عادی و از جنس خود مردم مشغولند. ‌اندیشه پشت این سه مجسمه و ارزش بالای هنری‎شان، آن‌ها را به میراثی معنوی و ماندگار در فرهنگسرای نیاوران تبدیل کرده است.

اثر آیینه ‎کاری منیر شاهرودی
در قسمت ورودی سالن خلیج فارس، اثری ارزشمند از منیر شاهرودی (فرمانفرماییان) با ابعادی حدود ۵ متر طول و 2/5 متر ارتفاع نصب شده است. این هنرمند تنها هنرمند معاصری است که در آیینه کاری، از الگو‌های هندسی اسلامی و از نقاشی‎‌های پشت شیشه بهره برده و به تحقیق در مورد آن‌ها پرداخته است.

وابستگی عمیق هنرمند به زیباشناسی ایرانی در کنار دانش آکادمیک او، هویت هنری آثارش را شکل داده و آن‌ها را برجسته کرده‌است. آثار هنری منیر شاهرودی را علاوه بر فرهنگسرای نیاوران، در برخی دیگر از مجموعه‎‌های تاریخی ایران، موزه‌ها و مراکز علمی کشور‌های دیگر می‌‎توان یافت. این اثر ماندگار نیز، از نظر هنری سرمایه‌ای ملی و ارزشمند به شمار می‌‎رود.

نشان‎واره (لوگوتایپ)، اثر محمد احصایی
نشان‎واره یا لوگوتایپ فرهنگسرای نیاوران، اثری از محمد احصایی، خوشنویس، گرافیست و نقاش برجسته ایرانی است که در همان آغاز فعالیت فرهنگسرا طراحی شده است. احصایی یکی از خوشنویسان برجسته معاصر و از مبدعین اصلی سبک «نقاشی‌خط» است که آثار متعددی دارد و بار‌ها در ایران و سایر کشور‌های جهان مورد تقدیر واقع شده است. این نشان‌واره نیز یکی از میراث‎‌های هنری ارزشمند فرهنگسرای نیاوران است که یادآور اصالت و هویت این مجموعه به شمار می‌رود.

مروری بر فعالیت‎‌های فرهنگسرا

در طول چند دهه فعالیت فرهنگسرای نیاوران، برنامه‎‌های متعدد و متنوعی از جمله جشنواره‎‌های هنری مختلف، رویداد‌های موسیقی، نمایش، اکران فیلم، دوره‎‌های آموزش هنر، رویداد‌ها و نمایشگاه‎‌های هنر‌های تجسمی، جلسات شعر و نشست‌های نقد و پژوهش هنر، در این مجموعه برگزار شده است. بسیاری از فعالیت‌های فرهنگسرا در طول سالیان گذشته، در یاد اهالی فرهنگ و هنر ماندگار شده است که نشان دهنده ارزشمند بودن و سطح بالای اثرگذاری آن‌ها است.
از جمله برنامه‌های فاخر برگزارشده در طی این چند دهه، می‌توان به جشنواره جهانی نی و سنتور، تشکیل ارکستر مجلسی، جشنواره ملی موسیقی جوان، جشنواره تئاتر تک‌نفره، رویداد نمایش کشور‌های عضو اکو، هفته‌های فرهنگی استان‌ها و سایر ملل، راه‌اندازی فیلم‌خانه هنر، دعوت به کار نقاشان «مکتب سقاخانه»، برگزاری رویداد‌های ملی دوسالانه سفال ایران، بینال مجسمه‌سازی تهران، چندین دوره نمایشگاه هفت‌نگاه، سه‌شنبه‌های شعر نیاوران و... اشاره کرد.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد فرهنگسرای نیاوران، دارا بودن بخش‌های متنوع و امکانات مطلوب برای برگزاری برنامه در رشته‌های مختلف هنری است که موجب تعدد و تنوع فعالیت‌ها و رویداد‌های اجرا‌شده است. علاوه بر این، فرهنگسرای نیاوران در برخی دوره‌ها، در حوزه‌های دیگر از جمله آموزش رشته‌های هنری، انتشارات کتاب و... نیز فعالیت کرده که برونداد‌هایی درخشان و ماندگار در این زمینه‌ها نیز وجود داشته‌است.

ورود صندوق اعتباری هنر به فرهنگسرای نیاوران

 

در دوران کرونا، با کاهش فعالیت‌های فرهنگی هنری در سراسر کشور، فعالیت‌های فرهنگسرای نیاوران نیز با رکودی نسبی مواجه بود. از سوی دیگر، قدمت بیش از۴۰ سال این مجموعه، موجب فرسودگی برخی از زیرساخت‌های آن شده بود و برای توسعه و ادامه برنامه‌های فرهنگسرا، نیاز به بازسازی و بهسازی تمامی بخش‌ها، فضا‌ها و زیرساخت‌های آن وجود داشت. در آبان ماه سال۱۴۰۲، با هدف مرمت و بهسازی فرهنگسرای نیاوران و احیای فعالیت‌های فرهنگی هنری و بازگشت به جایگاه اصلی این مجموعه در کشور، مدیریت این مجموعه به صندوق اعتباری هنر واگذار گردید. صندوق اعتباری هنر نیز بر اساس سیاست‌های ابلاغی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بازسازی و رونق بخشیدن مجدد به فرهنگسرای نیاوران را در دستور کار قرار داد.
در این دوره، اقدامات اساسی عمرانی و زیرساختی به انجام رسیده است که در آن‌ها تلاش شده در عین به‌روزسانی فضا‌ها و زیر ساخت‌ها، اصالت بنا و مجموعه نیز حفظ شود. در حوزه محتوایی نیز، رسالت‌ها و راه‌برد‌های اصلی فرهنگسرا تدوین گردید و با برنامه‌ریزی صحیح و علمی و همکاری کارکنان تلاشگر فرهنگسرا، فعالیت‌ها و رویداد‌های فرهنگی هنری مجموعه نیز رونقی مجدد یافته‌است. در حال حاضر، فرهنگسرای نیاوران، میزبان برنامه‌های متعدد فاخر هنری و خانه‌ای صمیمی برای رفت و آمد هنرمندان فرهیخته در رشته‌های مختلف به شمار می‌رود. ‌امید است با ادامه این مسیر، فرهنگسرای نیاوران بتواند نقشی مؤثرتر و ماندگارتر از پیش، در راستای تعالی هنر ایرانی و اسلامی ایفا کند.